Cây bông mã đề

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Mã đề.

Tên khác: Mã Đề Thảo, Xa Tiền tử, Xa tiền thảo.

Tên khoa học: Plantago asiatica L.(Plantago major L. var. asiatica Decaisne). Thuộc họ Mã đề Plantaginaceae.

Đặc điểm tự nhiên

Mã đề là loại cỏ thân ngắn, mọc thành cụm, có cuống lá dài, phiến lá hình thìa hay hình trứng, có gân dọc theo sống lá, hội tụ ở ngọn và gốc lá. Hoa mã đề có cuống dài, mọc từ kẽ lá. Hoa lưỡng tính, đài 4, xếp chéo, hơi đính nhau ở gốc hoa, tràng hoa màu nâu, gồm 4 thùy nằm xen kẽ ở giữa các lá đài. Nhị 4 với chỉ nhị mảnh và dài, 2 lá noãn chứa nhiều tiểu noãn. Quả thuộc nhóm quả hộp bên trong chứa nhiều hạt màu nâu đen bóng. Ngày nay ngoài thu hái tự nhiên, cây bông mã đề còn được trồng. Trồng cây bông mã đề bằng hạt thì cần chọn lựa những cây to khỏe có hạt đen bóng. Cây thường được trồng vào mùa thu và mùa xuân, nhưng mùa thu là mùa cây phát triển tốt nhất Mã đề phát triển tốt ở vùng đất màu mỡ, giàu dinh dưỡng, ẩm vừa phải.

Đặc điểm vi phẫu bột dược liệu giúp định danh và phân biệt mã tiền thảo với các loại thảo dược khác. Trong đó tổng thể bột toàn cây màu xanh nâu nhạt. Thành phần bột dược liệu gồm các mảnh biểu bì mặt trên và mặt dưới lá, các tế bào có vách uốn lượn mang nhiều lỗ khí. Tế bào mô mềm hình đa giác với vách mỏng. Mảnh mạch xoắn, mạch mạng, mạch vạch. Hạt tinh bột hình cầu hay hình đa giác. Mảnh nội nhũ có tế bào hình đa giác, kích thước đều nhau.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Phân bố ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới ở các châu lục.Ở Việt nam, mã đế mọc hoang và được trồng tại nhiều nơi ở khắp nước ta.

Thu hái

Cây bông mã đề được thu hái vào tháng 7 - 8 hàng năm, lúc quả chín và lá phát triển tốt nhất. Sau khi thu hái cây mã đề được đi phơi hoặc sấy khô, đồng thời loại bỏ các tạp chất như đất, bộ phận kém chất lượng,... Tiếp theo là đập vỏ để lấy hạt rồi lọc qua rây, mang đi phơi hoặc sấy khô.

Chế biến

Không phải chế biến gì đặc biệt. Phần lá mã đề khi dùng gấp có thể hái quanh năm, có thể dùng tươi mà không cần phơi sấy.

Bộ phận sử dụng

Toàn thân cây bông mã đề được dùng làm thuốc. Mỗi bộ phận cây mã để cho các vị thuốc sau:

Xa tiền tử (Semen Plantaginis): Là hạt cây bông mã đề phơi hay sấy khô.

Mã để thảo (Herba plantaginis): Là toàn cây bông mã đề bỏ rễ phơi hay sấy khô.

Lá mã để (Folium plantaginis): Là lá tươi cây bông mã đề phơi hoặc sấy khô.

Toàn cây chứa một glucozit gọi là aucubin hay rinantin còn gọi là aucubozit.

Trong lá có chất nhảy, chất đắng, carotene, vitamin C, vitamin K, yếu tố T (có người gọi là vitamin T), axit xitric.

Trong hạt chứa nhiều chất nhầy, axit plantenolic, adenin và choline.

Liều lượng: Liều dùng thông thường 3-6g mỗi ngày. Tùy theo từng bệnh cụ thể và từng cá nhân mắc bệnh mà điều chỉnh liều. Một số gợi ý liều dùng trong một số bệnh như sau:

• Táo bón: Có thể dùng 1 thìa cà phê đến 1 thìa bột hòa trong 180-240mL nước, dùng 1 đến 3 lần/ngày.
• Đái tháo đường type 2: Có thể dùng khoảng từ 6 đến 14g/ngày trong 6 đến 12 tuần.
• Tăng lipid máu: Có thể dùng khoảng 5g dùng 2-3 lần/ngày.
• Nhiễm trùng đường hô hấp: Có thể dùng khoảng 3-6 g/ngày dưới dạng trà.

Cách dùng: Cây bông mã đề có thể dùng bằng cách sắc nước uống, tán thành bột mịn, ăn như rau sống,... cùng với nhiều loại thảo dược khác.

Một số lưu ý bạn cần chú ý khi sử dụng cây bông mã đề:

Phụ nữ mang thai cần tránh sử dụng thuốc này vì có thể gây co bóp tử cung.

Chiết suất từ cây bông mã đề có thể gây ra tác dụng phụ như sốc phản vệ, tắc nghẽn ngực, hắt hơi, chảy nước mắt, hen suyễn nghề nghiệp và tắc nghẽn dạ dày,...

Cần tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa Y học cổ truyền để được chỉ định và hướng dẫn rõ ràng, tránh gặp phải các tác dụng không mong muốn.

Thuốc lợi tiểu

Chuẩn bị: Hạt bông mã tiền 10g, cam thảo 2g.

Cách dùng: Mang các loại dược liệu này sắc nước uống 1-2 lần/ ngày.

Chữa ho tiêu đờm

Chuẩn bị: Cây bông mã tiền 10g, cam thảo 2g,cát cánh 2g.

Cách dùng: Mang các loại dược liệu này sắc nước uống 1-2 lần/ ngày. Nếu không có cam thảo có thể dùng nước đường hoặc mật ong cho dễ uống.

Trị viêm đường tiết niệu, tiểu rắt tiểu buốt

Chuẩn bị: Xa tiền tử, Biển súc, Cù mạch, Chi tử, Mộc thông mỗi loại 10g, Hoạt thạch 20g, cam thảo 3g, đại hoàng 6g, đăng tâm 2g.

Cách dùng: Mang các loại dược liệu này sắc nước uống 1-2 lần/ ngày.

Bài thuốc điều trị đái ra máu, sỏi tiết niệu

Chuẩn bị: Bông mã đề 20g hoặc Xa tiền thảo 40g hoặc phối hợp Mã đề với Bạch linh, Bạch truật và Trạch tả mỗi loại 10g.

Cách dùng: Mang các loại dược liệu này sắc nước uống 1-2 lần/ ngày.

Trị mụn nhọt

Lá Mã đề tươi thái nhỏ, xào hoặc nấu thành canh cùng gan lợn dùng ăn kèm bữa cơm. Sử dụng liên tục 6 – 7 ngày. Hoặc có thể sử dụng lá bông mã đề tươi, giã nát sau đó đắp vào phần bị mụn, băng bó lại cẩn thận khoảng 1-2 ngày.