Bạch đồng nữ

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bạch đồng nữ.

Tên khác: Vậy trắng, Mò trắng, Bấn trắng, Lẹo trắng, Poóng phi đớn (Thái), Mạy xì cáy phà, Poong pị (Tày).

Tên khoa học: Clerodendrum canescens Wall. ex Schauer., thuộc họ Verbenaceae (Cỏ roi ngựa), tên đồng nghĩa: Clerodendrum viscosum Vent.

Đặc điểm tự nhiên

Cây nhỏ, cao khoảng 1m. Thân vuông có lông màu vàng nhạt. Lá mọc đối, gốc tròn hoặc hình tim, đầu nhọn dài khoảng 10 - 20 cm, rộng 8 - 15 cm, mép nguyên hoặc có răng cưa rất nhỏ, có ít lông cứng và ở mặt dưới thường có tuyến nhỏ tròn; gân lá nổi rõ, gân phụ đan thành mạng lưới, vỏ lá thấy có mùi hăng đặc biệt; cuống lá phủ nhiều lông.

Cụm hoa mọc ở ngọn thân thành chùy hoặc xim hai ngả, phủ đầy lông màu hung; lá bắc dạng lá hình trái xoan – mũi mác, rụng sớm, lá bắc con hình mũi mác; hoa màu trắng hoặc ngà vàng; đài nhỏ, nhẵn; tràng có ống hình trụ mảnh; nhị và vòi nhụy mọc thò dài; bầu nhẵn.

Quả hạch, hình cầu, màu đen bóng, có đài tồn tại màu đỏ.

Mùa hoa: Tháng 5 - 8. Mùa quả: Tháng 9 - 11.

Cây có công dụng tương tự:

Xích đồng nam – Clerbdendrum kaempferi (Jacq.) Sieb, rất giống cây bạch đồng nữ, chỉ khác là hoa màu đỏ, quả màu lam đen.

Ngọc nữ đỏ – Clerodendrum paniculatum L. Rất giống cây xích đồng nam, khác ở lá chia 3 - 7 thuỳ, thường là 5.

Phân bố, thu hái, chế biến

Clerodendrum L. là một chi lớn có khoảng 350 loài đã được ghi nhận, gồm các loại cây bụi, bụi nhỏ hoăc cây gỗ, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á.

Ở Việt Nam, có khoảng 30 loài, trong đó hơn 10 loài được được sử dụng làm thuốc. Bạch đồng nữ thuộc loài cây bụi, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng, phân bố rất rải rác khắp các tỉnh vùng trung du và đồng bằng, cả ở miền Nam lẫn miền Bắc. Cây thường mọc lẫn với một số cây nhỏ khác ở quanh làng, ven đường đi và chân đồi. Còn được trồng ở một số địa phương để làm thuốc.

Ở Ấn Độ, bạch đồng nữ được trồng làm cảnh vì có hoa đẹp. Bạch đồng nữ ra hoa quả hàng năm, tuy nhiên xung quanh cây mẹ, lượng cây con mọc từ hạt ít. Phần thân và gốc còn lại sau khi chặt, có khả năng tiếp tục tái sinh.

Cách trồng Bạch đồng nữ không kén đất, có thể trồng ở nhiều nơi từ miền núi đến đồng bằng, cần đủ ẩm, không úng ngập. Hiện nay, cây được khai thác chủ yếu từ nguồn hoang dại, mới chỉ được trồng ở các vườn thuốc của bệnh viện, trạm xá, trường học, viện nghiên cứu…

Cây được nhân giống bằng hạt. Hạt được gieo vào tháng 2 - 3 hoặc tháng 8 - 9 trong vườn ươm. Khi cây cao 30 – 40 cm, có 4 – 5 lá thật, đánh ra trồng. Đất được cày bừa, lên thành luống hoặc có thể để nguyên và trồng theo vạt. Khi trồng, bổ hốc với khoảng cách 50 x 50 cm, mỗi hốc bón lót 1 – 2 kg phân chuồng.

Cây có sức chống chịu khá cao, không cần chăm sóc nhiều, chỉ tưới giữ ẩm và làm cỏ khi cần thiết.

Bộ phận dùng – lá thu hái quanh năm, tốt nhất vào lúc cây đang ra hoa. Chọn lá bánh tẻ không bị sâu úa. Rễ đào về rửa sạch phơi hoặc sấy khô; khi dùng thái mỏng, không phải chế biến.

Phân bố: Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Phú Thọ, Hà Nội, Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình, Thanh Hóa, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Lâm Đồng, Bình Phước, Bình Dương, Đồng Nai.

Còn có ở Ấn Độ, Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaixia, Inđônêxia.

Bộ phận sử dụng

Rễ và lá – Radix et Folium Cleroden-dri Chinensis. Có nơi dùng toàn cây. Thu hái rễ và lá quanh năm, rửa sạch, thái phiến, phơi hay sấy khô; có thể dùng tươi.

Bạch đồng nữ chứa Flavonoid, tanin, cumarin, acid nhân thơm, aldehyd nhân thơm và dẫn chất amin có nhóm carbonyl.

Xích đồng nam chứa một chất đắng là clerodin, 2 flavonoid glucosid, và hispidalin 7 – 0 – glucoronid, scutellarein 7 - 0 glucoronid, 1 furantri terpenoid.

Ngọc nữ đỏ chứa ethylcholestan – 5 – 22 – 25 trien 3β – ol, vết anthocyan.

Rễ dùng trị:

• Thấp khớp, lưng gối đau, tê bại, cước khí thuỷ thũng.
• Khí hư, bạch đới, kinh nguyệt không đều.
• Vàng da, mắt vàng. Dùng ngoài, ngâm rữa trĩ, thoát giang.

Lá dùng trị:

• Khí hư, bạch đới.
• Cao huyết áp. Dùng ngoài, giã nát hay nấu nước tắm rửa ghẻ, mụn nhọt, chốc đầu.

Ngày dùng 20 - 30 g rễ khô, 15 - 20 g lá khô.

Ở Vân Nam (Trung Quốc), toàn cây được dùng trị phong thấp, cước khí thuỷ thũng, tứ chi yếu mỏi, cao huyết áp. Bạch đới, ung độc, lở trĩ, viêm tuyến sữa và bệnh sởi; có nơi còn dùng chữa viêm nhánh khí quản, mẩn ngứa và bệnh ngoài da.

Ở Trung Quốc, nhân dân lấy hoa hấp với trứng gà ăn chữa váng đầu.

Ở Ấn Độ, lá dùng phối hợp với Hồ tiêu làm thuốc trị đau bụng.

Không sử dụng quá nhiều vì có thể gây ngộ độc thuốc.

Những người có tiền sử dị ứng với bạch đồng nữ hoặc thảo dược thì nên cẩn trọng khi dùng.

Không sử dụng khi đang mang thai, chức năng gan, thận kém…

Thuốc làm rụng nhanh các hoại tử ở vết bỏng

Cành lá, hoa tươi bạch đồng nữ rửa sạch 1 kg, nước 10 lít. Đun sôi 30 phút lọc lấy nước, nhỏ giọt liên tục hoặc ngâm vết thương ngày 2 lần, mỗi lần 1 giờ.

Thuốc điều kinh

Bạch đồng nữ 16 g, ích mẫu 40 g, hương phụ chế 15 g, đậu đen 10 g, nghệ vàng 2 g, ngải cứu 2 g. Sắc đặc, ngày uống một thang.

Chữa kinh nguyệt không đều, kinh thấy sớm kỳ, lượng máu nhiều đỏ tươi, hoặc máu ít đỏ thẫm, đau bụng trước khi thấy kinh

Bạch đồng nữ, ích mẫu, cỏ nhọ nồi, rễ gai, dành dành hay vỏ núc nác, mỗi vị 20 g sắc uống.

Khí hư, bạch đới, kinh nguyệt không đều

Dùng 15 - 20 g lá hoặc rễ Mò mâm xôi đun sôi lấy nước uống. Có thể đun sôi với Ích mẫu, Hương phụ, Ngải cứu hoặc phối hợp với rễ Xích đông nam, lá Huyết dụ, lá Mía đỏ.

Vàng da, niêm mạc mắt bị vàng thâm

Dùng 20 g rễ Mò mâm xôi sắc với 400 ml nước, còn 200 ml chia 2 lần uống trong ngày. Có thể dùng thân cây nấu cao uống.

Huyết áp cao

Dùng 20 - 30 g lá khô sắc uống.