Thuốc thylrone ginseng - Đông Nam

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Hồng sâm.

Tên khác: Không có.

Tên khoa học: Radix Ginseng Rubra.

Đặc điểm tự nhiên

Hồng sâm là vị thuốc được chế biến từ củ Nhân sâm tươi.

Nhân sâm là loài cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 0,6m. Rễ phát triển thành củ to. Lá mọc thành vòng, cuống lá dài, lá kép gồm các lá chét mọc thành hình chân vịt. Sự phát triển của cây Nhân sâm như sau:

• Cây 1 năm tuổi có một lá với 3 lá chét.

• Cây 2 năm tuổi có một lá với 5 lá chét.

• Cây 3 năm tuổi có 2 lá kép với 5 lá chét.

• Cây 4 năm tuổi có 3 lá kép với 5 lá chét.

• Cây 5 năm tuổi trở lên thì có 4 - 5 lá kép, với 5 lá chét.

Mỗi lá chét có hình trứng, mép lá có hàng răng cưa sâu.

Rễ củ hình chùy hoặc hình trụ tròn, dài 3 - 10 cm, đường kính củ khoảng 1 - 2 cm. Bề mặt củ Nhân sâm thấu minh có màu nâu đỏ, có các khối màu nâu vàng xám không thấu minh, rãnh dọc, nếp nhăn và sẹo rễ nhỏ, phần trên có các đường vằn không rõ ràng, phần dưới có 2 - 3 rễ nhánh uốn cong chéo nhau. Thân rễ (hay còn gọi là Lô đầu) dài 1 - 2 cm, trên có sẹo rễ hình lõm (Lô uyển), có lúc mang 1 - 2 rễ bất định. Thể chất cứng giòn, mặt cắt bằng phẳng, chất gỗ.

Hồng sâm có mùi thơm đặc trưng, vị ngọt, hậu hơi đắng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Nhân sâm phân bố ở nhiều quốc gia như Ấn Độ, Triều Tiên, Nhật Bản, Trung Quốc…nhưng nổi tiếng nhất vẫn là Nhân sâm Hàn Quốc.

Nhân sâm Hàn Quốc có hàm lượng saponin vượt trội và có các thành phần saponin quan trọng cao. Thời gian thu hoạch vào mùa thu. Thu hoạch cây Nhân sâm, rửa sạch, sau khi chưng chế, phơi khô.

Các củ Nhân sâm đạt chất lượng được đem hấp bằng hơi nước khoảng 72 giờ. Có thể hấp Hồng sâm bằng phương pháp chân không hoặc lò hấp bằng gạch nung.

Sau khi hấp, Hồng sâm được sấy khô để mất hơi nước còn 14% và đem phơi bằng ánh sáng tự nhiên.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng là rễ phơi khô sau khi chế biến (chưng) của cây Nhân sâm.

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Sâm Triều Tiên.

Tên khác: Sâm cao ly, Sâm Hàn Quốc, Nhân sâm, Viên sâm.

Tên khoa học: Panax ginseng C. A. Mey, thuộc họ Araliaceae.

Đặc điểm tự nhiên

Sâm Triều Tiên là cây sống lâu năm, cao khoảng 0,6 m. Rễ mọc thành củ to.

Lá mọc vòng, lá kép có nhiều lá chét mọc thành hình chân vịt, có cuống dài. Cây Sâm Triều Tiên một năm (nghĩa là sau khi gieo được 2 năm) thì cây có 1 lá với 3 lá chét; cây được 2 năm cũng chỉ có 1 lá với 5 lá chét; cây 3 năm có 2 lá kép; cây 4 năm có 3 lá kép và cây từ 5 năm trở lên có 4 - 5 lá kép, tất cả đều có 5 lá chét (đôi khi có thể có 6 lá chét), mép lá chét có răng cưa sâu. Bắt đầu từ năm thứ 3 trở đi, cây mới ra hoa, kết quả.

Hoa mọc vào mùa hạ. Ở đầu cành, cụm hoa học thành tán, hoa màu xanh nhạt, 5 cánh hoa với 5 nhị, bầu hạ 2 núm.

Quả mọng to bằng hạt đậu xanh, hơi dẹt, khi chín có màu đỏ, chứa 2 hạt bên trong. Hạt cây ở năm thứ 3 chưa tốt. Thường người ta bấm bỏ đi đợi cây được 4 - 5 năm mới để ra quả và lấy hạt làm giống.

Mùa hoa: Tháng 3 – 5.

Mùa quả: Tháng 6 – 8.

Phân bố, thu hái, chế biến

Chi Panax L. có khoảng hơn 10 loài trên thế giới, phân bố ở vùng ôn đới Bắc bán cầu. Trong đó, Sâm Triều Tiên là loài cây thuốc nổi tiếng trong nền y học dân tộc Phương Đông từ thời thượng cổ đến nay.

Sâm Triều Tiên được trồng lâu đời và có vùng phân bố tự nhiên chủ yếu ở vùng núi thuộc Viễn Đông Liên bang Nga, phía bắc CHDCND Triều Tiên và Trung Quốc. Cây được nhập trồng ở Mỹ, Nhật Bản và Việt Nam trong những năm gần đây. Tuy nhiên, Sâm Triều Tiên vẫn chưa được trồng thành công ở Việt Nam dù đã qua nhiều lần trồng thử nghiệm.

Sâm Triều Tiên là cây của vùng ôn đới, là cây ưa ẩm và chịu đựng tốt trong điều kiện nhiệt độ thấp như chịu được qua 3 – 4 tháng băng tuyết mùa đông. Mặc dù vậy, lượng mưa ở những vùng có Sâm Triều Tiên mọc tự nhiên cũng như vùng trồng thường thấp hơn nhiều (chỉ bằng 50%) so với ở vùng nhiệt đới. Sâm Triều Tiên là cây đặc biệt ưa bóng, thường mọc dưới tán rừng kín và mọc lẫn trong tầng cỏ quyết.

Chính vì vậy, người ta phải trồng Sâm Triều Tiên trong điều kiện vườn có mái che tới trên 80%. Toàn bộ phần trên mặt đất của cây sẽ tàn lụi qua mùa đông để thích nghi với thời kỳ có nhiệt độ thấp trong năm. Ở đầu rễ củ sẽ mộc chồi ngay từ giữa mùa hè, qua tới mùa thu – đông và tồn tại trong trạng thái “ngủ”, đến đầu mùa xuân năm sau, chồi mới mọc lên khỏi mặt đất. Cây Sâm Triều Tiên trưởng thành (khoảng 3 - 4 tuổi) ra hoa quả hàng năm. Quả chín rơi xuống sẽ tồn tại qua mùa đông và nảy mầm vào mùa xuân năm sau. Hạt khô thường khó có khả năng nẩy mầm, người ta thường phải gieo hạt lúc còn tươi.

Cây được trồng bằng hạt, thời gian gieo thường vào cuối tháng 10 - 11.

Sâm Triều Tiên có thể thu hoạch sau 6 năm, cây thường được thu hoạch vào mùa thu (từ tháng 9 đến tháng 10) đào lấy củ, chú ý tránh làm rễ bị đứt, không phơi gió, phơi nắng để giữ nguyên độ ẩm trong sâm. Sau đó phân loại củ sâm tốt để chế hồng sâm và củ sâm loại kém hơn để chế bạch sâm.

Chế biến Sâm Triều Tiên (hồng sâm, bạch sâm)

Hồng sâm

Lấy ít nhất 37 g, dùng bàn chải nhỏ để chải sạch đất từng củ một, đem rửa ở dưới nước, để nguyên cả rễ, kể cả rễ nhỏ, sẽ được củ sâm trắng ngà. Cho vào nồi hấp ở áp lực hơi nước cao 2 atm khoảng 1 giờ 20 phút - 1 giờ 30 phút. Hấp ở nhiệt độ 80 - 90oC. Sau đó sấy khô ở nhiệt độ 60 - 70oC (6 - 7 giờ) hoặc ở 50 - 60oC (8 - 10 giờ) nên sấy khô hết sức mau.

Tu sâm là các rễ con của củ sâm được dứt bằng tay sau khi sấy khô, củ sâm còn lại thường sẽ giống như hình người, còn nếu không giống thì sửa lại cho giống. Sau đó phơi ra nắng từ 7 - 15 ngày (tuỳ theo khối lượng sâm to hay nhỏ). Phân chia hồng sâm thành 2 cấp: Cấp trời (củ hình giống người, dáng đều đặn, màu đẹp), còn lại cấp đất. Cuối cùng đóng gói từng cân ta (600 g) một.

Loại 15 củ nặng 600 g là loại tốt nhất và loại 60 củ nặng 600 g là loại kém nhất.

Bạch sâm

Những củ sâm dùng chế bạch sâm là những củ không đủ tiêu chuẩn để chế hồng sâm.

Đem củ sâm cắt bỏ rễ con, cạo sạch vỏ mỏng bằng dao tre, phơi nắng cho hơi khô, sau đó sửa củ sâm cho giống hình người rồi lại phơi nắng cho khô hẳn. Tổng thời gian phơi khoảng 7 - 15 ngày. Đem đóng gói như hồng sâm. Thường dùng hòm gỗ để đóng hồng sâm và hòm giấy đóng bạch sâm.

Gần đây, tại nhiều nước, Sâm Triều Tiên đã được phát triển bằng nuôi cấy mô để đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn về Sâm Triều Tiên.

Ngoài hồng sâm và bạch sâm, còn các loại khác như:

• Sinh sát sâm: Củ sâm để nguyên vỏ, sau khi làm sạch đất cát và phơi khô.
• Đại lực sâm: Sau khi chế biến, đem củ sâm nhúng vào nước sôi khoảng vài phút rồi lấy ra phơi khô.
• Tu sâm: Rễ con của củ sâm.
• Để làm tăng “tính ấm” của sâm người ta chế thêm gừng (Sâm Triều Tiên 1 kg, gừng tươi 0,1 kg). Đem gừng rửa sạch, cạo lớp vỏ ngoài, giã nát vắt lấy nước cốt, tẩm vào Sâm Triều Tiên phiến, ủ 30 phút cho ngấm hết nước gừng, sao nhỏ lửa cho đến khô.
• Chè sâm: Dịch chiết sâm, bốc hơi, bào chế dưới dạng bột hòa tan đựng trong túi giấy bạc.

Bộ phận sử dụng

Rễ cây Sâm Triều Tiên, thu hoạch vào mùa xuân và mùa thu.

Thường cho rằng sâm mọc hoang tốt hơn sâm trồng.