Thuốc Hoàn mềm HẢI CẨU BỔ THẬN ÂM DƯƠNG HOÀN

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng việt: Câu kỷ tử.

Tên khác: Câu khởi, Khởi tử, Địa cốt tử, Kỷ tử.

Tên khoa học: Lycium sinense Mill. (Lycium barbarum L. var. sinense Ait), thuộc họ cà - Solanaceae.

Câu kỷ tử (Fructus Lycii) là quả chín phơi hay sấy khô của cây kỷ tử Lycium sinense.

Đặc điểm tự nhiên

Cây kỷ tử Lycium sinense có chiều cao trung bình từ 0,5 – 1,5m cành nhỏ, có thể có gai dài khoảng 5cm mọc ở kẽ lá. Lá cây hình mác, dài khoảng 5cm, rộng 0,6 - 2,5cm, đầu lá nhọn, rìa lá nguyên, mọc so le hoặc mọc vòng. Cuống lá hẹp, ngắn 2 - 6mm.

Cây ra hoa vào khoảng tháng 6 - 9. Hoa màu tím đỏ, nhỏ, mọc đơn hoặc chùm tại kẽ lá. Mùa quả vào tháng 7 - 10. Quả hình trứng, mọng nước, chiều dài 0,5 - 2cm, đường kính 4 – 8mm. Quả khi chín có màu đỏ sẫm hoặc vàng đỏ. Hạt nhiều, hình thận, dạt, dài 2 – 2,5mm.

Phân bố, thu hái, chế biến

Câu kỷ tử mọc ở các nước như Trung Quốc, Triều Tiên, Hàn Quốc. Ở Trung Quốc, cây được trồng ở nhiều ở các tỉnh giáp Việt Nam như Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam,... Ở nước ta, vị thuốc này chủ yếu được nhập từ Trung Quốc.

Cây Câu kỷ tử là một cây lâu năm, cây có thể trồng bằng hạt hoặc dâm cành. Sau 3 năm trồng, cây có thể cho trái để thu hoạch. Thời gian thu hoạch đỉnh điểm là vaò năm thứ 10 và tiếp tục kéo dài cho đến 20 - 30 năm tùy theo cách chăm sóc.

Quả được thu hái chủ yếu vào mùa hạ và mùa thu. Để giữ được chất lượng của qủa, thời điểm thu hái cần tránh nắng nóng (thích hợp là sáng sớm hoặc chiều mát), phơi trong bóng râm mát sau đó mới đem phơi nắng để thật khô. Nhiệt độ sấy chỉ từ 30 – 45°.

Câu kỷ tử có thể dùng tươi hoặc dùng khô. Quả tươi có thể đem tẩm rượu trong 24 giờ, rồi giã dập trước khi dùng. Hoặc đem quả tươi đem tẩm với mật ong sắc lấy nước đặc. Quả khô có thể tán thành bột mịn để dùng.

Để bảo quản Câu kỷ tử cần phun rượu hoặc xông diêm sinh định kỳ để tránh nấm mốc phát triển và để ở nơi thoáng mát, thông gió.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng của Câu kỷ tử là: Quả khô.

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Đỗ trọng, Dang ping (Tày).

Tên khác: Tư trọng; Tư tiên; Mộc miên; Miên; Miên hoa; Ngọc ti bì; Loạn ngân ty; Quỷ tiên mộc; Hậu đỗ trọng; Diêm thủy sao; Đỗ trọng; Xuyên Đỗ trọng; Miên đỗ trọng.

Tên khoa học: Eucommia ulmoides Oliv.

Họ: Eucommiaceae (Đỗ trọng).

Đặc điểm tự nhiên

Đỗ trọng là một cây to, có thể cao lên tới 10 - 20m và quanh năm xanh tươi.

Liên Xô cũ đã lai tạo cây này thành cây nhỏ cao 3 - 5m để tiện cho việc thu hoạch, lá mọc so le, hình trứng rộng, đầu lá nhọn, gốc lá tròn, mép lá có răng cưa, khi đứt lá làm 2 - 3 mảnh sẽ thấy những sợi nhựa trắng như tơ giữa các mảnh lá đo, phiến lá rộng 3,5 - 6,5cm, dài 13cm. Cuống lá Đỗ trọng ngắn 1 - 1,5cm. Hoa đơn tính, hoa đực hoa cái khác gốc, không có bao hoa. Quả hình thoi dài 3cm, rộng 1cm dẹt, đầu quả xẻ làm 2 thành hình chữ V.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây Đỗ trọng hiện chưa thấy mọc hoang ở Việt Nam. Năm 1958 đưa giống của Trung Quốc về trồng nhưng chưa thành công. Năm 1965 trồng thử Đỗ trọng bằng hạt ngay tại Hà Nội, cây mọc và phát triển rất tốt, đến tháng 9/1969 cây vẫn sống.

Cây mọc được cả ở những nơi lạnh như Sapa (Lào Cai). Gần đây ở Việt Nam đã trồng nhiều hơn, tuy nhiên số lượng chưa đủ cung cấp theo nhu cầu sử dụng nên hiện nay vị Đỗ trọng chính thức vẫn phải nhập khẩu. Trên thị trường có bán nam Đỗ trọng là vỏ của những cây khác, nên chú ý để tránh nhầm lẫn (xem chú thích ở dưới).

Đỗ trọng được trồng ở Trung Quốc (Vân Nam, Quảng Đông, Quảng Tây, Tứ Xuyên,..v.v) và ở Liên Xô cũ (miền Nam)

Vào mùa hạ, bóc vỏ ở những cây có đường kính to, ép cho phẳng, xếp thành đống, chờ 6 - 7 ngày cho đổ mồ hôi, mặt trong có màu đen nâu rồi đem phơi khô. Vỏ mỏng, mặt ngoài màu xám, mặt trong đen nâu nhạt, khi bẻ có các sợi trắng như tơ giống như mành mành.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của Đỗ trọng là vỏ thân.

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Hải cẩu thận

Tên khác: Thận hải cẩu; Thận chó bể; Cốt nột; Hải cẩu thận; A từ bột tha; Nột thú; Cốt nột tề

Tên khoa học: Callorhinus ursinus L.

Đặc điểm tự nhiên

Hải cẩu là động vật có xương sống thuộc bộ chân màng (Pinnipedia), có tập tính sống bầy đàn ở trên biển, tứ chi có hình dạng như máng chèo, đuôi ngắn nhỏ, chiều dài cơ thể khoảng 3,8m, con cái có kích thước bằng nửa con đực, chi sau có khả năng cử động, cổ dài, thân phủ lông.

Hải cẩu là loài đa thê, tức là một con đực có thể sống với 30 - 80 con cái, tuổi thọ kéo dài tới 15 - 18 năm. Hải cẩu con có lông màu đen, khi trưởng thành thì lông chuyển sang màu nâu, có chấm đen xanh, vùng bụng có lông màu trắng.

Hải cẩu thận là bộ phận sinh dục của hải cẩu, có hình dạng nhánh dài khoảng 20cm, rộng khoảng 1cm - 1,4cm, khô teo, có rãnh nhăn hoặc hõm sâu không theo quy tắc nào. Bên ngoài màu đen, có nhiều nốt màu nâu xen kẽ, bề mặt sáng bóng.

Dương vật có phần trên tương đối nhỏ và to dần về phía sau, kèm theo hai tinh hoàn. Thể chất khá cứng, khó bẻ gãy và có mùi tanh hôi đặc trưng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Hải cẩu sinh sống phần lớn ở Bắc cực và Nam cực. Có thể thu bắt hải cẩu quanh năm, đặc biệt vào mùa hè (khoảng tháng 5 - 6) vì lúc này hải cẩu thường hay tập trung nhiều trên bờ biển để tiến hành giao phối.

Khi bắt được hải cẩu đực, chúng được treo cao hai chân trước lên, hai chân sau duỗi thẳng, người ta tiến hành rạch một đường dưới rốn, có thể thấy phần thịt đỏ lộ ra, lấy cơ quan sinh dục và cả 2 tinh hoàn, bỏ phần mỡ xung quanh tinh hoàn và dương vật.

Hải cẩu thận được phơi khô ở nơi thoáng mát, tránh phơi trực tiếp ngoài nắng.

Về chế biến, hải cẩu thận được bào chế bằng cách cách ngâm rượu qua một đêm, tiếp theo bọc lại bằng giấy rồi nướng trên lửa nhỏ đến khi giòn rồi giã nhỏ để dùng. Vị thuốc này được bảo quản bằng cách bỏ chung với chương não hay thục tiêu.

Bộ phận sử dụng

Ngọc hành và dương vật của hải cẩu.