Thuốc Hoàn cứng ĐẠI TRÀNG THỐNG VIÊM HOÀN

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bạch đậu khấu.

Tên khác: Bà khấu; Bạch khấu xác; Bạch khấu nhân; Đới xác khấu; Đa khấu; đậu khấu; Đông ba khấu; Tử đậu khấu; Khấu nhân; Viên đậu khấu; Xác khấu.

Tên khoa học: Amomum cardamomum L.

Đặc điểm tự nhiên

Cây thảo sống lâu năm, cao 2 - 3m. Thân rễ mọc ngang. Lá mọc thành hai dãy, hình dải, dài 20 - 25cm, rộng 7 - 10cm, gốc phẳng, đầu nhọn, mặt nhẵn, mép hơi cong, bẹ lá có khía.

Cụm hoa mọc từ thân rễ thành xim dày, có nhiều vảy bao quanh, thành lá bắc dần và rụng sớm, đài hoa hình ống, có 3 răng, màu trắng hơi đỏ, tràng hoa gồm 3 cánh màu trắng, hình trứng màu vàng; nhị 1, chỉ nhị ngắn, hơi cong; nhị nhỏ; bầu nhụy nhẵn, 3 ô chứa nhiều noãn, kiểu hình thẳng, đầu nhụy nhỏ.

Quả nang hình cầu, hình khuyên, có rãnh dọc, khi trưởng thành có màu nâu trắng; thời kỳ đậu quả của hạt chứa tinh dầu thơm: Tháng 5 - 8.

Phân bố, thu hái, chế biến

Amomum Roxb. là một chi lớn với khoảng 250 loài ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, chủ yếu ở châu Á. Chúng phân bố khắp phía nam dãy Himalaya, bao gồm cả Ấn Độ và Trung Quốc, đến tận Đông Dương, và từ Đông Nam Á đến Australia. Trong đó, có 30 loài ở Borneo, 13 loài ở Malaysia, và khoảng 30 loài ở Việt Nam.

Trong số các loài thuộc chi này ở Việt Nam, Bạch đậu khấu có lẽ là loài ít được quan tâm nhất. Theo một công bố gần đây, loài cây này mới được phát hiện ở An Giang (Võ Văn Chi, 1997). Cây cũng phân bố ở Campuchia, Thái Lan và Trung Quốc. Ở Thái Lan, Malaysia và Trung Quốc có trồng bổ sung.

Bạch đậu khấu là loại cây ưa ẩm, hơi bóng râm, thường mọc thành từng khóm lớn ở ven rừng hoặc gần nguồn nước. Hàng năm, cây đơm hoa kết trái từ những thân rễ sát mặt đất. Trong một cụm lớn, chỉ những cành 1 - 2 năm tuổi có hoa. Cây có khả năng tái sinh khỏe bằng cách đâm chồi từ thân rễ. Có thể trồng bằng cách giâm cành và gieo hạt.

Nói chung, nó được hái khi cây được hơn 3 năm và quả chuyển từ màu xanh sang màu xanh vàng. Sau khi hái về đem phơi hoặc sấy khô, bỏ cuống rồi hấp cách thủy để làm trắng da và sử dụng. Để sử dụng, hãy bóc vỏ hạt.

Bộ phận sử dụng

Quả và hoa hình cầu, 3 múi, đường kính 1,0 - 1,5 cm, màu trắng, vỏ ngoài nhẵn, có một số gờ dọc, đôi khi vẫn còn cuống quả. Vỏ quả khô và dễ tách. Có 20 - 30 hạt trong đó, tụ lại thành hình cầu. Thơm và cay.

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bạch Truật.

Tên khác: Truật; Truật sơn kế; Sơn khương; Sơn giới; Sơn liên; Dương phu; Phu kế; Mã kế; Thiên đao; Sơn tinh; Ngật lực già; Triết truật; Bạch đại thọ; Sa ấp điều căn; Ư truật; Sinh bạch truật; Sao bạch truật; Thổ sao bạch truật; Mễ cam thủy chế bạch truật; Tiêu bạch truật; Ư tiềm truật; Dã ư truật; Đông truật.

Tên khoa học: Atractylodes macrocephala Koidz. Thuộc họ Asteraceae (Cúc).

Đặc điểm tự nhiên

Bạch truật là cây lâu năm.

Lá mọc so le, cuống lá dài, phiến lá chia làm 3 thùy. Các lá gần ngọn thì không chia thùy và có cuống ngắn hơn. Mép lá có răng cưa.

Hoa màu trắng mọc thành cụm và có bao tổng bên ngoài. Bao tổng gồm có 7 lớp nhìn như ngói lợp nhà. Cánh hoa màu trắng phía dưới và tím đỏ ở phía trên.

Rễ Bạch truật phát triển thành củ to và được dùng làm thuốc.

Phân bố, thu hái, chế biến

Bạch truật phân bố nhiều ở Trung Quốc, sau này được trồng rộng rãi tại Việt Nam. Bạch truật có thể thích nghi ở vùng khí hậu núi cao và cả vùng đồng bằng nóng ẩm.

Bạch truật được trồng ở nơi khí hậu núi cao lạnh chủ yếu để nhân giống, có thể thu hoạch sau 2 - 3 năm. Khi trồng ở vùng đồng bằng thì thời gian thu hoạch ngắn hơn, chỉ khoảng 10 - 12 tháng.

Thu hái Bạch truật vào mùa tháng 10 âm lịch. Khi quan sát thấy lá ở phần gốc cây úa vàng thì có thể đào lấy củ.

Củ Bạch truật sau khi đào được rửa sạch, loại bỏ rễ con. Bạch truật có thể được phơi khô nguyên củ hoặc thái lát mỏng rồi phơi khô (sinh sái thuật hoặc gọi là đông truật), nếu sấy khô thì gọi là hồng truật.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng của Bạch truật là thân rễ.

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Cam thảo.

Tên khác: Lộ thảo, Cam thảo bắc.

Tên khoa học: Glycyrrhiza uralensis Fisch. Đây là một loài thực vật thuộc họ Đậu (Fabaceae).

Đặc điểm tự nhiên

Cây thảo sống lâu năm, cao 30 - 100 cm. Rễ dài màu vàng nhạt. Cơ thể có lông ngắn, mềm. Lá mọc so le, kép, có lông chim lẻ, gồm 9 - 17 lá chét hình bầu dục, nguyên. Cụm hoa ở nách lá, hoa nhỏ hơn, màu hoa oải hương. Vỏ quả cong hình lưỡi liềm, dài 3 - 4 cm, rộng 6 - 8 mm, màu nâu đen, có lông dày, chứa 2 - 8 hạt nhỏ dẹt, màu nâu bóng.

Loài Cam thảo nhẵn – Glycyrrhiza glabra L. cũng thường được sử dụng. Cây cao 1 - 1,5 m, cũng có rễ dài màu vàng nhạt. Lá kép lông chim lẻ có lá chét nguyên với hình trái xoan tù. Hoa nhỏ hợp thành chùm dài mọc đứng màu lơ tím sáng. Quả đậu dẹp thuôn, thẳng, hoặc hơi cong, không có lông, nhỏ hơn loài trên và chỉ chứa 2 - 4 hạt tròn.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây ôn đới Âu Á, phân bố chủ yếu ở Nga, Trung Quốc, Mông Cổ, Afghanistan, Iran... Tai đã nhập giống từ Trung Quốc và Nga về trồng thử nghiệm ở Vĩnh Phú (Tam Đảo), Hà Nội, Hải Tây nhưng chưa được phổ biến rộng rãi. Ở nước ta, Cam thảo có thể nở hoa sau 3 năm sinh trưởng, nhưng năng suất thấp. Đến 5 tuổi cây ra hoa nhiều và cho quả cao hơn. Thời kỳ ra hoa nói chung là tháng 6 - 7, thời kỳ đậu quả là tháng 8 - 9. Người ta thu hoạch Cam thảo vào khoảng năm thứ năm, thường vào mùa đông khi cây chết. Tại thời điểm này, bộ rễ đã chắc, nặng, nhiều bột và chất lượng tốt. Dùng bàn chải để loại bỏ đất. Phân loại thành lớn, nhỏ và khô. Khi khô 50%, bó thành từng bó, sau đó phơi khô chỉ cắt phần ngọn, không lấy rễ nên vỏ vẫn giữ được màu nâu đỏ rất đẹp. Thường dùng dưới dạng Sinh thảo, Chích thảo, bột Cam thảo:

• Sinh thảo: Rửa sạch nhanh rồi đồ mềm, cắt thành lát mỏng 2mm lúc còn nóng; nếu không kịp cắt thì cho ngay vào nước lã, ủ cho mềm để khi cắt được dễ dàng. Sau đó, mang sấy hoặc phơi khô.
• Chích thảo: Sau khi sấy khô rồi đem tẩm mật (1kg Cam thảo phiến thì dùng 200g mật, pha thêm 200ml nước đun sôi) tẩm rồi sao cho vàng thơm. Nếu dùng ít, có thể thái thành khúc 5 – 10cm, cuộn vài lần bằng giấy bản, nhúng qua nước cho đủ ướt rồi vùi vào tro nóng, khi thấy giấy khô hơi xém thì bỏ giấy, cắt lát mỏng.

Bột Cam thảo: Cạo sạch vỏ ngoài, cắt miếng tròn. Sau đó sấy khô, nghiền thành bột mịn vừa. Bảo quản trong thùng kín và để nơi khô ráo.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của Cam thảo là rễ và thân rễ.