Thuốc Nam Dược tiêu độc thủy

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bồ công anh Việt Nam.

Tên khác: Rau bồ cóc; Diếp hoang; Diếp dại; Mót mét; Mũi mác; Diếp trời; Rau mũi cày, Phắc bao, Lin hán, Lằy mắy kìm.

Tên khoa học: Lactuca indica L. Họ Cúc (Asteraceae).

Đặc điểm tự nhiên

Bồ công anh là loại cây nhỏ, có chiều cao 0,6m đến 3m.

Thân cây mọc thẳng, không cành hoặc rất ít cành nên nhìn như cây cỏ bụi.

Lá có có chia thùy hoặc mép răng cưa to, cuống ngắn nên nhìn như không cuống. Lá và thân Bồ công anh khi bấm hoặc cắt ra sẽ tiết ra nhũ dịch màu trắng đục như sữa, vị đắng.

Hoa mọc thành cụm, hình đầu, hoa chủ yếu có màu vàng (còn gọi là Hoàng hoa địa đinh), một số có màu tím (Tử hoa địa đinh).

Phân bố, thu hái, chế biến

Bồ công anh phân bố rộng rãi ở các tỉnh miền bắc nước ta.

Bồ công anh có thể trồng bằng hạt, gốc rễ và trồng vào tháng 3 – 4 hoặc tháng 9 – 10.

Bồ công anh sau khi thu hái, rửa sạch, có thể dùng tươi hoặc phơi khô để dùng dần.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng của Bồ công anh chủ yếu là rễ và lá.

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Tịch cú; Nãi đông; Yến diện; Mạch tuệ hạ khô thảo; Mạch hạ khô; Thiết tuyến hạ khô; Thiết sắc thảo; Bổng trụ đầu hoa.

Tên khoa học: Prunella vulgaris L. Họ Lamiaceae (Hoa môi).

Đặc điểm tự nhiên

Hạ khô thảo là một cây sống dai có thân vuông màu hơi tím đỏ, lá mọc đối, hình trứng hay hình mác dài, mép nguyên hoặc hơi có răng cưa, có ít lông ở thân và lá.

Cụm hoa mọc ở đầu cành giống như bông do nhiều hoa có cuống ngắn mọc vòng, mỗi vòng có 5 – 6 hoa. Đài hoa có 2 môi, môi trên có 3 răng, môi dưới có 2 răng, hình 3 cạnh. Cánh hoa màu tím nhạt hình môi, môi trên như cái mũ, môi dưới xẻ ba, thùy giữa rộng hơn. Nhị 2 dài, 2 ngắn, đều thò ra khỏi tràng. Bầu có bốn ngăn. Vòi nhỏ dài. Quả nhỏ cứng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Hạ khô thảo là loài cây của các vùng Âu, Á ôn đới, phân bố ở Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ và nhiều nước châu Âu.

Ở Việt Nam, cây này hiện nay mới phát hiện được ở Sapa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Hà Giang vào các tháng 4, 5, 6 rất nhiều, sang đến tháng 8 một số đã lụi đi. Hạ khô thảo đã được khai thác, trước đây phải nhập của Trung Quốc. Cây hạ khô thảo mọc nơi sáng ẩm, thường tập trung thành đám nhỏ, trữ lượng không nhiều. Cây hạ khô thảo có thể nhân giống bằng hạt. Sau khi trồng 75 – 90 ngày, cây ra hoa.

Hiện nay nhiều nơi như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh nói có hạ khô thảo nhưng chưa được xác minh. Vào mùa hạ, khi một số quả đã chín thì hái cành mang hoa và quả phơi hay sấy khô. Có người dùng cả bộ phận trên mặt đất hái về phơi hay sấy khô để dùng.

Cây Hạ khô thảo

Bộ phận sử dụng

Bông hoa – Spica Prunellae, tức phần cụm hoa trên cành mang lá, dài không quá 15cm, tính từ ngọn hoa trở xuống thường gọi là Hạ khô thảo. Ở Châu Âu, người ta dùng toàn cây.

Khi nào hoa ngả sang màu nâu, thì thu hái phần ngọn cây mang hoa, mang về phơi hoặc sấy đến khô.

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Huyền sâm.

Tên khác: Đại nguyên sâm, Huyền đài, Hắc sâm, Trục mã, Phức thảo, Huyền vũ tinh, Dã chi ma, Lăng tiêu thảo, Nguyên sâm.

Tên khoa học: Radix Scrophulariae Ningpoensis thuộc họ Mõm chó (Scrophulariaceae).

Đặc điểm tự nhiên

Huyền sâm là một loài thực vật thân thảo sống lâu năm. Thân cây huyền sâm có hình dạng vuông và có chiều cao khoảng 1.7 - 2.3 mét. Cây có lá mọc đối xứng, với cuống lá dài. Một đặc trưng của lá huyền sâm là màu tím xanh, và phiến lá có hình dạng dài hình trứng với răng cưa ở mép lá.

Cây huyền sâm thường có hoa nở vào mùa hè. Hoa huyền sâm mọc thành chùy tròn, có hình dạng giống môi và có màu tím xám. Quả của cây có hình dạng hình trứng và thường xuất hiện dưới dạng cặp. Bên trong quả chứa nhiều hạt nhỏ có màu đen.

Rễ của cây huyền sâm phát triển mạnh mẽ và có kích thước lớn, thường dài khoảng 10 - 20 cm. Vỏ của rễ có màu vàng nhạt hoặc trắng, nhưng sau khi được chế biến, màu sắc thường chuyển sang màu nâu nhạt. Ruột bên trong rễ mềm dẻo và có màu đen, do đó có tên gọi là huyền sâm.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây huyền sâm hiện nay đã có ở một số khu vực nước ta, trước đây có nguồn gốc từ Trung Quốc.

Huyền sâm được sản xuất chủ yếu ở tỉnh Tứ Xuyên, nơi được gọi là "Xuyên huyền sâm" hoặc "Thổ huyền sâm". Cây thường được trồng vào đầu mùa hạ và thu hoạch vào mùa thu. Khu vực chính trồng huyền sâm ở Tứ Xuyên bao gồm Đạt Huyện, Ôn Giang, Vạn Huyện và Bồi Lăng.

Ngoài ra, huyền sâm cũng được sản xuất ở tỉnh Triết Giang, đây được gọi là "Quảng huyền sâm". Cây thường được trồng vào đầu năm và thu hoạch vào cuối năm. Các khu vực chính của trồng huyền sâm ở Triết Giang bao gồm Đông Dương và Tiêu Cư.

Loại huyền sâm này cũng được sản xuất ở các tỉnh khác như Sơn Đông, Hồ Bắc, Giang Tây, Thiểm Tây, Quý Châu, Cát Lâm và Liêu Ninh. Ngoài việc trồng trọt, cây huyền sâm cũng có thể được khai thác từ cây mọc hoang dại trong các tỉnh này.

Trồng huyền sâm trong nước ta mới được thực hiện gần đây và có thể trồng ở cả đồng bằng và miền núi với hiệu suất cao và chất lượng tốt.

Rễ huyền sâm được thu hoạch thường vào tháng 10 - 11 hàng năm. Sau khi đào lấy rễ, chúng được rửa sạch và cắt bỏ các rễ con, sau đó được phân loại theo kích thước. Sau đó, có những phương pháp bào chế dược liệu như sau:

• Phương pháp ủ và phơi khô: Rễ được rửa sạch, ủ cho mềm, sau đó cắt thành lát và phơi khô.
• Phương pháp chín trên cỏ xác: Rễ được rửa sạch, sau đó lót lên cỏ xác và xếp lên trên. Sau đó, để cho rễ chín và sau đó phơi khô để sử dụng dần.
• Bào chế thổ huyền sâm: Sau khi thu hoạch, rễ được rửa sạch với nước, sau đó được sấy khô một nửa. Sau đó, đặt dược liệu vào một đống trong khoảng 2 - 3 ngày và phủ kín bằng cỏ rạ, để ruột chuyển thành màu đen. Tiếp theo, dược liệu được sấy khô khoảng 9 phần, đặt vào một chảo và đảo cho đất cát và rễ củ rơi ra hết. Cuối cùng, dược liệu được phân loại và bảo quản để sử dụng dần.
• Bào chế huyền sâm Triết Giang: Sau khi thu hoạch, rễ được phơi nắng ngay, nên sấy khô một nửa. Sau đó, đặt dược liệu vào một đống trong 2 - 3 ngày, tiếp theo phơi khô trong 40 ngày để dược liệu khô hoàn toàn.

Sau khi được bào chế, dược liệu huyền sâm có hình dạng trụ, dài khoảng 12 - 15 cm, rộng 25 mm. Bề ngoài của nó có màu nâu đất, bên trong có màu đen và có cấu trúc cứng dẻo. Dạng bột của huyền sâm có màu đen nhạt, mang hương vị mặn và ngọt.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng để làm thuốc của cây huyền sâm là rễ.