Kế sữa (Quả)

Tên gọi, danh pháp

Kế sữa hay còn gọi là Cúc gai, Nhũ kế, tên khoa học là Silybum marianum (L.) Gaertn, thuộc họ Cúc Asteraceae. Được miêu tả khoa học đầu tiên vào năm 1971.

Đặc điểm tự nhiên

Kế sữa là loại cây thảo hai năm cao khoảng 30 - 150cm, có thân thẳng và phân nhánh, rễ trụ, to và dài.

Lá màu xanh mọc ôm thân, không có lá kèm, thường có nhiều đốm trắng dọc theo các gân, mép có răng dạng gai, gai có màu vàng và rất nhọn (cần chú ý khi thu hái); phần lá phía trên ôm vào thân còn các lá phía dưới rất to, có phiến chia thuỳ và có cuống.

Cụm hoa đầu đơn độc, độ rộng khoảng 3 - 8cm. Những lá bắc ngoài và giữa có một phần phụ hình tam giác màu lục thu lại thành một gai to, ở gốc có 4 - 6 gai nhỏ ngắn hơn ở mỗi bên.

Hoa màu tía hơi giống nhau đều có 5 cánh hoa, 5 nhị và bầu một ô với 2 lá noãn và 2 vòi nhuỵ phình ra ở gốc.

Quả bế màu đen bóng.

Cây ra hoa từ tháng 5 đến tháng 8 của năm thứ hai.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây của vùng Địa trung hải, thường mọc hoang ở vùng Nam nước Pháp và gần như mọc hoang dại ở phía Nam và Trung Châu Âu, Bắc Phi, vùng Trung và Đông Á đến Bắc và Nam Châu Mỹ.

Nước ta có nhập trồng, cây ưa đất tốt và mát.

Thu hái cả cây và các cụm hoa rồi đem phơi khô, khi cần đập lấy quả.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của Kế sữa là toàn cây hoặc quả (Herba seu Fructus Silybi).

Trong vòng hơn 50 năm qua, các nhà khoa học đã tiến hành nhiều nghiên cứu và thành công trong việc xác định các hoạt chất có trong cây Kế sữa. Cụ thể, quả Kế sữa chứa glucid gồm glucose và pentose, một tanin catechic, một chất màu, một chất đắng, một chất cay, có tinh dầu, histamin, tyramin và phytomelan.

Trong đó, đáng chú ý nhất là thành phần của nhóm ba chất liên quan có tên chung là silymarin. Hỗn hợp này là flavonolignands, gồm silybinin, silychristin và silydianin mà tên gọi thông thường là silymarin. Những sản phẩm từ cây Kế sữa khi được bào chế theo đúng tiêu chuẩn thì tinh chất được trích ra từ hạt và trái sẽ chứa khoảng 70 đến 80 % flavonolignands.

Rễ và thân cây có thể dùng sống hoặc nấu chín.

Lá Kế sữa hơi dày, lá non có vị hơi ngọt. Thời tiết nóng và khô sẽ khiến lá có vị đắng. Lá dùng sống hoặc chín: Lá Kế sữa có nhiều gai cứng, do đó, trước khi dùng nên dùng dao cạo sạch gai.

Nụ hoa nấu chín khi dùng.

Tính an toàn:

Theo các nghiên cứu về tính an toàn của Kế sữa khi dùng trong điều trị cho thấy Carduus marianus ext gần như không có tác dụng phụ và có thể dùng cho đại đa số bệnh nhân, bao gồm cả những phụ nữ có thai và phụ nữ đang cho con bú. Các tác dụng phụ nếu xuất hiện cũng rất nhẹ như mày đay, buồn nôn và tiêu chảy nhẹ (tỷ lệ đều dưới 0,25% số bệnh nhân), trong khoảng 2 - 3 ngày sẽ tự khỏi (theo các nghiên cứu của Reyes H, Tamayo và cộng sự).

Cây Kế sữa đem sắc uống cho những người hay uống rượu bia hoặc suy giảm chức năng gan, người phải điều trị thuốc tây dài ngày, người nhiễm độc, tiếp xúc với hóa chất độc hại… cách dùng như sau:

Cách 1: Rễ có thể dùng sống hoặc nấu chín: Rễ cây Kế sữa có chất nhờn, mùi thơm dịu.

Cách 2: Lá cũng có thể dùng sống hay nấu chín: Lá Kế sữa có nhiều gai cứng, do đó cần chú ý khi thu hái và trước khi dùng nên dùng dao cạo sạch gai. Lá kế sữa hơi dày, lá non có vị hơi ngọt. Thời tiết nóng và khô sẽ khiến lá có vị đắng. Nụ hoa nấu chín khi dùng.

Cách 3: Thân cây có thể dùng sống hoặc nấu chín.

Lưu ý: Nên bóc vỏ thân và ngâm trước khi dùng để giảm vị đắng. Cây Kế sữa tốt nhất nên sử dụng vào mùa xuân khi chúng còn non nhỏ.