Bạch truật (Thân rễ)

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bạch Truật.

Tên khác: Truật; Truật sơn kế; Sơn khương; Sơn giới; Sơn liên; Dương phu; Phu kế; Mã kế; Thiên đao; Sơn tinh; Ngật lực già; Triết truật; Bạch đại thọ; Sa ấp điều căn; Ư truật; Sinh bạch truật; Sao bạch truật; Thổ sao bạch truật; Mễ cam thủy chế bạch truật; Tiêu bạch truật; Ư tiềm truật; Dã ư truật; Đông truật.

Tên khoa học: Atractylodes macrocephala Koidz. Thuộc họ Asteraceae (Cúc).

Đặc điểm tự nhiên

Bạch truật là cây lâu năm.

Lá mọc so le, cuống lá dài, phiến lá chia làm 3 thùy. Các lá gần ngọn thì không chia thùy và có cuống ngắn hơn. Mép lá có răng cưa.

Hoa màu trắng mọc thành cụm và có bao tổng bên ngoài. Bao tổng gồm có 7 lớp nhìn như ngói lợp nhà. Cánh hoa màu trắng phía dưới và tím đỏ ở phía trên.

Rễ Bạch truật phát triển thành củ to và được dùng làm thuốc.

Phân bố, thu hái, chế biến

Bạch truật phân bố nhiều ở Trung Quốc, sau này được trồng rộng rãi tại Việt Nam. Bạch truật có thể thích nghi ở vùng khí hậu núi cao và cả vùng đồng bằng nóng ẩm.

Bạch truật được trồng ở nơi khí hậu núi cao lạnh chủ yếu để nhân giống, có thể thu hoạch sau 2 - 3 năm. Khi trồng ở vùng đồng bằng thì thời gian thu hoạch ngắn hơn, chỉ khoảng 10 - 12 tháng.

Thu hái Bạch truật vào mùa tháng 10 âm lịch. Khi quan sát thấy lá ở phần gốc cây úa vàng thì có thể đào lấy củ.

Củ Bạch truật sau khi đào được rửa sạch, loại bỏ rễ con. Bạch truật có thể được phơi khô nguyên củ hoặc thái lát mỏng rồi phơi khô (sinh sái thuật hoặc gọi là đông truật), nếu sấy khô thì gọi là hồng truật.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng của Bạch truật là thân rễ.

Bạch truật có thành phần chính là tinh dầu (1,4%), atractylola C15H16O, atractylon C14H18O, vitamin A.

Ngoài ra, nghiên cứu đã tìm ra hơn 79 hợp chất được phân lập từ Bạch truật bao gồm:

• Sesquiterpenoids;

• Triterpenoids;

• Polyacetylenes;

• Coumarin;

• Phenylpropanoids;

• Flavonoid, steroid, benzoquinones, polysaccharide…

Liều lượng: 6g đến 12g một ngày, có thể dùng dạng thuốc sắc hoặc bột.

Cách dùng Bạch truật:

• Sao với cám để bổ tỳ: 6kg Bạch truật thì dùng 400g cám.

• Sao với rượu đến khi có màu vàng thì rây bỏ cám.

• Trộn với đất thổ màu vàng rồi sao (sao hoàng thổ) để chỉ tả chữa tiêu chảy.

Những người không nên dùng Bạch truật:

• Hen suyễn;

• Âm hư táo khát: Táo bón, miệng khô họng khát;

• Tiểu dắt;

• Cơ thể mọc mụn mủ;

• Viêm ruột cấp do nhiễm trùng.

Để sử dụng Bạch truật an toàn và hiệu quả, trước khi sử dụng bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa.

Kiện tỳ, cầm tiêu chảy

Bài 1: Thang lý trung - Trị chứng tỳ hư thấp trệ, đại tiện lỏng, người mệt, kém ăn

• Chuẩn bị: Đảng sâm 12g, Sinh khương 8g, Bạch truật 12g, Cam thảo 4g.

• Thực hiện: Sắc uống.

Bài 2: Bột sâm truật - Trị các chứng tỳ hư thấp trệ, đại tiện lỏng, người mệt, ăn uống không tiêu, bụng đầy hơi

• Chuẩn bị: Đảng sâm 12g, Bạch truật 12g, Phục linh 12g, Ý dĩ 12g, Liên nhục 12g, Nhục đậu khấu 12g, Kha tử 12g, Trần bì 12g, Sơn tra 8g, Thần khúc 8g, Mộc hương 4g, Sa nhân 4g, Cam thảo 4g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang hoặc tán bột.

Kiện vị tiêu thực (hỗ trợ tiêu hoá)

Thang chỉ truật - Trị tỳ, vị đều hư nhược, tiêu hoá không tốt, không muốn ăn uống

• Chuẩn bị: Bạch truật (sao) 12g, Chỉ thực 6g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang hoặc tán bột làm viên hoàn. Mỗi lần uống 8g, chia làm 2 - 3 lần uống với nước cơm.

Cố biểu, chỉ hãn

Bài 1: Thuốc sắc Bạch truật - Trị chứng tim hồi hộp, lo âu, tự ra mồ hôi

• Chuẩn bị: Bạch truật 12g, Hoàng kỳ 12g, Phù tiểu mạch 20g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang.

Bài 2: Thuốc bột Bạch truật - Trị chứng tỳ hư, tự ra mồ hôi, người mỏi mệt, hơi thở ngắn

• Chuẩn bị: Bạch truật 12g, Phòng phong 12g, Mẫu lệ 24g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang hoặc tán thành bột, mỗi lần uống 12g, chiêu với nước đun sôi nguội.

Lợi niệu tiêu thũng

Bài 1: Thang linh quế truật cam - Trị các chứng tỳ hư, ho hen có đờm, tim đập nhanh, mắt mờ

• Chuẩn bị: Phục linh 12g, Quế chi 8g, Bạch truật 8g, Cam thảo 8g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang.

Bài 2: Bột toàn sinh Bạch truật - Trị phù nề toàn thân, phụ nữ có thai bị phù.

• Chuẩn bị: Bạch truật 12g, Đại phúc bì 12g, Gừng tươi 12g, Ngũ gia bì 12g, Địa cốt bì 12g, Phục linh bì 20g.

• Thực hiện: Sắc uống.

Thuốc an thai

Bài 1: Đương quy tán - Dùng cho phụ nữ có thai mà huyết kém, thai nhiệt không yên

• Chuẩn bị: Bạch truật 32g, Đương quy 64g, Hoàng cầm 64g, Bạch thược 64g, Xuyên khung 64g.

• Thực hiện: Các vị sấy khô, tán bột. Ngày uống khoảng 8 - 12g với rượu loãng.

Bài 2: Thái sơn bàn thạch thang - Ích khí kiện tỳ, dưỡng huyết an thai

• Chuẩn bị: Nhân sâm 5g, Đương quy 8g, Hoàng cầm 5g, Xuyên khung 4g, Thục địa 10g, Chích thảo 4g, Hoàng kỳ 15g, Tục đoạn 5g, Bạch truật 10g, Thược dược 6g, Sa nhân 4g, Nhu mễ 5g.

• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang.

Bài thuốc Lục vị cầm truật (Lục vị gia hoàng cầm, Bạch truật) là bài thuốc đầu tay trong y học cổ truyền dùng để an thai nhất là trong các trường hợp phụ nữ mang thai bị nhiệt.

Món ăn thuốc có Bạch truật

Trị phụ nữ đau bụng đầy tức trướng hơi từng cơn: Cháo lòng lợn Bạch truật

• Chuẩn bị: Bạch truật 40g, Cau 1 quả, Gừng nướng 40g, Ruột lợn 1 đoạn, Gạo tẻ 60g.

• Thực hiện: Ruột lợn làm sạch, thái đoạn; các dược liệu thái lát, đập giập sắc lấy nước, bỏ bã. Gạo vo sạch nấu cháo với lòng lợn, khi cháo chín nhừ cho nước sắc thuốc vào, thêm gia vị đun sôi. Ăn khi đói.

Trị hội chứng lỵ mạn tính: Cao lỏng Bạch truật

• Chuẩn bị: Bạch truật 300g.

• Thực hiện: Sắc lấy nước, bỏ bã, cô đặc thành cao lỏng (tỷ lệ 1/1). Mỗi ăn khoảng 2 - 3 muỗng, ngày uống 2 lần với nước sôi để nguội (có thêm chút đường).

Trị tiêu chảy, đầy bụng chán ăn: Cháo Bạch truật vỏ quất

• Chuẩn bị: Bạch truật 24g, Vỏ quất 14g, Gạo tẻ 100g.

• Thực hiện: Bạch truật, vỏ quất sắc lấy nước bỏ bã. Cháo khi nấu chín thêm vào nước sắc thuốc, đun sôi và thêm gia vị vừa ăn.

Dùng cho phụ nữ bị suy nhược, có thai dọa sảy: Cháo nếp sâm kỳ truật táo

• Chuẩn bị: Bạch truật 12g, Đảng sâm 12g, Hoàng kỳ 30g, Đại táo 14g, Gạo nếp 50g.

• Thực hiện: Sắc 4 vị thuốc lấy nước bỏ bã. Cháo khi nấu chín thêm vào nước sắc thuốc, đun sôi trong vài phút. Ăn ngày 2 lần sáng, chiều.

Dùng cho trẻ em hay bị chảy bọt dãi: Nước hồ Bạch truật

• Chuẩn bị: Sinh Bạch truật 10g.

• Thực hiện: Giã nhỏ Sinh Bạch truật, cho ít nước cơm, thêm nước vừa đủ, chưng nhỏ lửa trên bếp. Ngày ăn 3 lần.

Món ăn cho người cao tuổi, người suy nhược, trẻ nhỏ bị ăn kém, tiêu chảy mạn tính: Bánh khảo Bạch truật

• Chuẩn bị: Sinh Bạch truật 250g, Đại táo 250g, Bột gạo 500g.

• Thực hiện: Nghiền nhỏ Sinh Bạch truật, rang chín, Đại táo (đồ chín bỏ hạt), bột gạo (hoặc bột mì), thêm nước giã trộn thành 10 cái bánh, hấp chín. Ăn sáng ngày 1 - 2 cái.